Polecamy tekst dra Wojciecha Błasiaka, ponieważ jest historią ostatniego ćwierćwiecza w pigułce, której poznanie jest podstawą zrozumienia znaczenia ordynacji wyborczej dla przyszłości Polski.

(fragmenty przygotowywanej do druku nowej książki autora „Siedem dni ze Stanem Tymińskim. Codzienność z szokową transformacją w tle”)

I tak jak polscy komuniści zaczęli od 1988 roku szukać sobie w systemie międzynarodowym nowego pana, po zapowiedzi porzucenia ich przez Kreml, tak w kraju zaczęli sobie szukać sił, które ich osłonią przed wybuchem społecznym. Mieli pełną świadomość swojej coraz bardziej katastrofalnej sytuacji.

I. Gorbaczow rozwiązuje „obóz socjalistyczny”

W lipcu 1988 roku ówczesny I sekretarz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Michaił Gorbaczow, w trakcie wizyty w Polsce przekazał osobiście kierownictwu polskich komunistów, że mają „wolną rękę  w polityce wewnętrznej”.[i] W grudniu ogłosił oficjalnie na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych, iż Związek Radziecki wycofuje się z „doktryny Breżniewa”.[ii]  Doktryna ta mówiła, iż tam gdzie dotarła Armia Czerwona, państwa mają ograniczoną suwerenność na rzecz Związku Radzieckiego. I nic co w komunistycznej Polsce się działo, nie działo się bez zgody Związku Radzieckiego.  Ustrój komunistyczny został Polsce narzucony siłą po II wojnie światowej przez imperialny Związek Radziecki, za aprobatą Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w ramach układu w Jałcie w 1945 roku. Komunistyczna Polska stała się częścią radzieckiego imperium. Była państwem podległym. Stanowiła wraz z pozostałymi państwami Europy Środkowo-Wschodniej jego zewnętrzną część. Częścią wewnętrzną imperium były radzieckie republiki bałtyckie, Białoruś, Ukraina i Mołdawia, republiki kaukaskie i republiki środkowoazjatyckie. Centrum tego imperium była Rosja.

Ta nowa sytuacja oznaczała dla polskich komunistów koniec ich zewnętrznego podtrzymywania u władzy. A więc oznaczała konieczność samodzielnego stanięcia komunistycznej władzy twarzą w twarz z polskim społeczeństwem i to w obliczu postępującego bankructwa polskiej gospodarki. Trawersując brytyjskiego historyka Normana Davisa,[iii] można powiedzieć, iż historia komunistycznej Polski to nadzwyczajnie prosta opowieść o tym, jak Związek Radziecki przekazał władzę w Polsce Ludowej w ręce swych komunistycznych protegowanych, utrzymywał ich na stanowiskach, a w końcu zrezygnował z dalszego ich utrzymywania, gdyż sam wpadł w poważne kłopoty gospodarcze.

(…)

W lipcu 1986 roku Gorbaczow na posiedzeniu kierownictwa radzieckiej partii komunistycznej, mówiąc o państwach Europy  Środkowo-Wschodniej, oświadczył wprost, że dłużej „nie można brać ich na swój kark. Główny powód – to gospodarka”.[iv] Opowieści polskich komunistów i postkomunistów o ich samodzielnej roli w kompromisie z postsolidarnościową opozycją, należy między bajki włożyć. Gdyby się nie podporządkowali decyzji Kremla o rozwiązaniu obozu socjalistycznego, to skończyli by być może jak rumuński dyktator komunistyczny Nicolae Ceausescu, bezwzględnie rozstrzelany z kałasznikowa wraz ze swą żoną, co widział cały świat na ekranach swych telewizorów w grudniu 1989 roku. Został zamordowany publicznie przez ludzi ze swoich własnych służb specjalnych.  W Rumunii bowiem nie było żadnej oddolnej rewolucji politycznej. Był pucz części służb specjalnych dla obalenia Ceausescu, który wbrew Kremlowi nie miał zamiaru rozmontowywać swej dyktatury. A tzw. grupa dysydentów,  która ogłosiła się rumuńskim rządem tymczasowym,  to byli ludzie Kremla . „(…) główne postacie tamtejszej rewolucji  – twierdzi Władimir Bukowski – to ludzie rozpoznani jako agenci Moskwy. A rozpoznał ich sam szef rumuńskiego wywiadu, generał Pacepa, zbiegły na Zachód na długo przedtem, bo jeszcze w 1978 roku. Nazwać grupę byłych agentów, grupą dysydentów, można  tylko z odpowiednio dużą dawką ironii”.[v] I nawet wielkie światowe agencje informacyjne dały się nabrać na „mord w Timisoara”, gdzie odkopano dziesiątki zwłok jakoby zamordowanych przez reżim Ceausescu. Wstrząsający obraz poszedł w świat, a dopiero po latach okazało się, że były to zwłoki zmarłych chorych z tamtejszego szpitala zakaźnego.  To Gorbaczow, chcąc ratować Związek Radziecki, rozwiązał „obóz socjalistyczny”. I nie zostawił polskim komunistom wyboru. Tak jak nie zostawił go Ceausescu.

Choć tylko w Rumunii poszło Moskwie jak po sznurku.  W pozostałych krajach „obozu socjalistycznego” nie udało się już wprost i po prostu zamienić jednego komunistę Ceausescu na drugiego komunistę Iliescu. W Niemieckiej Republice Demokratycznej Gorbaczow nakazał usunąć sprzeciwiającego się zmianom szefa partii komunistycznej Ericha Honeckera. Wszystko wskazuje też na to, że pierwsze demonstracje żądające „liberalizacji” były organizowane na polecenie Kremla.[vi] To Kreml zakazał też użycia siły wobec demonstrantów. Jak twierdzi Bukowski, pierwotną decyzję o otwarciu przejść granicznych do Berlina Zachodniego, podjęło Biuro Polityczne wschodnioniemieckich komunistów. Decyzja o faktycznej likwidacji „muru berlińskiego” miała być ogłoszona następnego dnia rano. Ale w kluczowym programie informacyjnym telewizji NRD, jeden z członków Biura ujawnił ten fakt dzień wcześniej. I tłumy wschodnich berlińczyków ruszyły na „mur berliński”, ostatecznie burząc i rozbierając go w euforii. Użycie siły w tej sytuacji nie miało już żadnego sensu.[vii]

I jeśli pominąć utratę NRD, wcieloną w skład RFN, to najgorzej chyba poszło Kremlowi w byłej Czechosłowacji z „aksamitną rewolucją”. Jak wynikało ze śledztwa zarządzonego przez rząd czechosłowacki, zamieszki, które doprowadziły do upadku komunistycznego rządu premiera Jakesa, były zorganizowane przez czechosłowacką służbę bezpieczeństwa pod kierownictwem generała Aloiza Lorentza (szefa wywiadu CSSR) i na rozkaz jego funkcyjnego odpowiednika w KGB generała Wiktora Gruszko.[viii] „Wyjaśniło się na przykład – pisze Bukowski – że i demonstracja z 17 listopada, i jej brutalne zdławienie, w rezultacie którego miał zginąć jeden student, były częścią ich planu, a zabity student okazał się żywym współpracownikiem czechosłowackiej służby bezpieczeństwa. Nakręcony na podstawie materiałów tego dochodzenia film demonstrowany był w Anglii przez BBC już w 1990 roku. W piątą rocznicę tych zajść generał Lorenz pojawił się na naszych ekranach (brytyjskich ekranach BBC – WB) i potwierdził to wszystko, dodając jednak, że Czesi niezupełnie sprostali zadaniu: w wyniku rewolucji, zgodnie z otrzymanym poleceniem, mieli doprowadzić do władzy jakiegoś liberalnego komunistę, a nie Hawla”.[ix]

Gorbaczowa i Kreml zmusiła do tego wszystkiego narastająca sytuacja gospodarczego zagrożenia. Dlatego podjęto w 1988 roku ostateczną decyzję o rezygnacji z utrzymywania zewnętrznej części radzieckiego imperium, w której była Polska i pozostałe państwa „obozu socjalistycznego”.  Związek Radziecki nie wytrzymał ekonomicznej wojny wypowiedzianej mu po 1981 roku przed administrację prezydenta Ronalda Reagana. W tej globalnej rozgrywce chodziło o to, „aby <<koszty utrzymania imperium>> przerosły możliwości ZSRR”.[x] Ale to nie narzucony przez Reagana nowy etap wyścigu kosmiczno-zbrojeniowego, nazwany programem „gwiezdnych wojen”, rozłożył ekonomicznie Związek Radziecki. Decydujące znaczenie miała konsekwentnie prowadzona przez Stany Zjednoczone ukryta wojna ekonomiczna lat 80., poprzez celowe i długookresowe obniżanie światowych cen ropy naftowej.[xi] Kluczową rolę odegrały tu amerykańskie wpływy na Bliskim Wschodzie, a nade wszystko w Arabii Saudyjskiej. Arabia Saudyjska zwiększając tylko wydobycie ropy naftowej, powodowała spadek jej cen światowych.[xii] Analitycy rządu USA obliczyli bowiem, że jeśli światowe ceny ropy naftowej spadną poniżej 18 dolarów za baryłkę, to gospodarka Związki Radzieckiego tego nie wytrzyma. Nie wytrzyma, gdyż ponad 80 procent radzieckich dochodów eksportowych pochodziło z ropy naftowej i ropopochodnych. I to w sytuacji, gdy Związek Radziecki był stale niesamowystarczalny żywnościowo, będąc zmuszony importować głównie z USA po kilka milionów ton zbóż konsumpcyjnych rocznie.

I Stanom Zjednoczonym udało się drastycznie obniżyć światowe ceny ropy naftowej,  z 30 dolarów za baryłkę w 1985, do 12 dolarów w 1986 roku. I to w ciągu pięciu miesięcy. To była już ekonomiczna katastrofa  dla Związku Radzieckiego, który stracił niemal połowę swych corocznych wpływów dewizowych za ropę, czyli ponad 10 mld ówczesnych dolarów. „(…) katastrofa – pisał Bukowski – nastąpiła akurat w latach 1986-1987, kiedy gwałtowny spadek wydobycia ropy naftowej w ZSRR zderzył się z niemniej gwałtownym spadkiem cen ropy naftowej na rynkach światowych. W rezultacie Związek Radziecki stracił w ciągu roku ponad jedną trzecią swoich dochodów w twardej walucie (…)”.[xiii] I dlatego trzeba było ratować centrum imperium, porzucając jego okolice zewnętrzne, takie jak Polska.

II. Polscy komuniści szukają nowego pana

W 1991 roku, po nieudanym a groteskowym puczu militarnym wiceprezydenta ZSRR Gienadija Janajewa, który chciał ratować rozpadający się Związek Radziecki, prezydent Rosji Borys Jelcyn zakazał działalności Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Zamierzał wręcz byłemu kierownictwu KPZR zrobić proces, taki jaki w Norymberdze mieli przywódcy III Rzeszy Niemieckiej. I dlatego zaprosił do Moskwy najbardziej znanego dysydenta radzieckiego, mieszkającego w Wielkiej Brytanii Władimira Bukowskiego. Bukowski jako opozycjonista spędził w radzieckich łagrach i szpitalach psychiatrycznych ponad 17 lat życia. W psychuszkach przetrzymywano go, jako chorego na chorobę, nazwaną w oficjalnym radzieckim rejestrze chorób psychicznych, schizofrenią bezobjawową. Rzeczywiście u Bukowskiego żadnych objawów tej choroby nie było.

Bukowski znał system radzieckiego komunizmu jak nikt inny. I zgodził się przyjechać i współpracować z ludźmi Jelcyna. Pod jednym wszakże warunkiem, że będzie miał dostęp do najtajniejszych z tajnych dokumentów, jakimi były protokoły z posiedzeń Biura Politycznego Komitetu Centralnego KPZR. To tam zapadały bowiem wszystkie kluczowe decyzje dotyczące i Związku Radzieckiego, i podległych państw Europy Środkowo-Wschodniej. Ostatecznie zgodzono się na jego warunek, ale nie wolno mu było robić żadnych notatek czy zdjęć. I Bukowski zrobił coś, co się nikomu potem w głowie nie mogło pomieścić. Przywiózł ze sobą nieznany jeszcze rosyjskim służbom specjalnym miniskaner z minilaptopem. I wykonał nim kilkadziesiąt tysięcy skanów najtajniejszych dokumentów radzieckich. I je wywiózł. Analizę tajnych protokołów radzieckiego Biura Politycznego zawarł w swej unikalnej książce „Moskiewski proces. Dysydent w archiwach Kremla”. Jej tłumaczenie ukazało się w Polsce w 1998 roku.

Otóż, co wynika z analizy tych tajnych dokumentów, jeśli chodzi również o szokową transformację komunistycznej Polski i pozostałych podległych państw Europy Środkowo-Wschodniej? Bukowski pisze tak: „Odnosi się wrażenie,  że do określonego momentu, najdalej do wiosny – lata 1990 roku, wszystko jak gdyby przebiegało zgodnie z planem i nikt spośród nich  nie dopuszczał myśli o krachu. Panika, sądząc na podstawie nielicznych dostępnych dokumentów, zaczęła się dopiero w marcu, w przededniu i zaraz po wyborach w NRD, w których komuniści, odnowieni i przemianowani przez siebie samych na Partię Demokratycznego Socjalizmu, ponieśli druzgocącą klęskę”.[xiv] A w konsekwencji większość chrześcijańsko-demokratyczna w parlamencie NRD (Izba Ludowa) po prostu przegłosowała w dniu 23 sierpnia 1990 roku wniosek o przyłączeniu enerdowskich landów wschodnich do RFN i wszystko było skończone„.[xv]

Kreml był więc spokojny o sytuację w Polsce i w 1989 roku, i w 1990 roku.[xvi] Potwierdza to również fakt przyjęcia ówczesnego opozycjonisty Adama Michnika w Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, tuż po jego publicznej propozycji objęcia przez przedstawiciela postsolidarnościowego środowiska politycznego, funkcji premiera rządu.[xvii] Wszystko wskazuje na to, iż Kreml zakładał, że państwa środkowoeuropejskie pozostaną członkami radzieckiego paktu militarnego, a komuniści ograniczając swój monopol władzy, całkowicie tej władzy nie stracą. Acz nawet w wypadku całkowitej utraty tej władzy, Kreml nie zamierzał interweniować zbrojnie.[xviii]  I wszystko przebiegało prawdopodobnie zgodnie z planem. A był to plan rozwiązania środkowoeuropejskiego obozu socjalistycznego, będącego już balastem dla ratującego się Związku Radzieckiego. I to dlatego Dick Cheney mógł sobie pozwolić na ostentacyjną interwencję w II turze prezydenckiej kampanii wyborczej w Polsce, w obawie przed wygraną Stana Tymińskiego. Jak to ujawnił w grudniu 2011 roku, w programie telewizyjnym TVP3, były szef Agencji Wywiadu Zbigniew Siemiątkowski, rozmowy o warunkach transformacji rozpoczęły się na poziomie wywiadów Polski Ludowej i Stanów Zjednoczonych jeszcze w 1988 roku. Dodam, że tajne, ale i oficjalne rozmowy pomiędzy wywiadem wojskowym i cywilnym PRL, a wojskowym i cywilnym wywiadem USA, toczyły się też w latach 1989-1990.[xix]

A co to znaczy, że komunistyczny wywiad polski podjął w 1988 roku rozmowy z wywiadem amerykańskim o warunkach transformacji komunizmu w Polsce?

To znaczy, że polscy komuniści zaczęli szukać sobie nowego pana. Polscy komuniści, czyli klasa komunistycznej biurokracji partyjno-państwowej, istnieli i funkcjonowali tylko dzięki obcemu imperium Związku Radzieckiego. Tam był ich pan. I polscy komuniści nie byli zdolni do niepodległego istnienia. Sami byli grupą podległą. Dlatego w komunistycznej Polsce niepodległość i suwerenność, to było co najmniej nacjonalistyczne odchylenie czy nawet faszyzm. Dlatego, że niepodległość i suwerenność polskiego państwa była śmiertelnym zagrożeniem dla istnienia klasy komunistycznej biurokracji polskiej. I ponieważ dawny pan musiał się z nimi rozstać, trzeba było szybko znaleźć nowego. Oczywiście nie za darmo. Czy w tych tajnych rozmowach ustalono jakąś cenę?  Na pewno. Amerykanie na pewno ustalili swoje warunki, w postaci zgody na realizację ich interesów gospodarczych i politycznych. Jakich? Mogłoby to ustalić tylko specjalne śledztwo państwowe na wzór tego, co zrobiła była Czechosłowacja. I powinno to wreszcie kiedyś zrobić.

III. Polscy komuniści tworzą własną opozycję

Wiosnę 1988 roku otworzyła niespodziewana nowa fala strajków. Pierwszych na taką skalę od wprowadzenia w Polsce stanu wojennego w grudniu 1981 roku. Latem zaś i na jesieni przyszły kolejne fale strajków. A było to już nowe pokolenie buntujących się młodych robotników. I wśród postulatów strajkowych regularnie pojawiało się żądanie legalizacji działalności „Solidarności”.  Sytuacja polskich komunistów robiła się dla nich groźna. Na jesieni 1988 roku karierę robiło zawołanie – „A na wiosnę zamiast liści, będą wisieć komuniści!” I tak jak polscy komuniści zaczęli  szukać sobie w systemie międzynarodowym nowego pana, po zapowiedzi porzucenia ich przez Kreml, tak w kraju zaczęli sobie szukać sił, które ich osłonią przed wybuchem społecznym. Mieli pełną świadomość swojej coraz bardziej katastrofalnej sytuacji. „(…) aktywa naszej ekipy sprowadzają się do poparcia radzieckiego – pisali w sierpniu 1988 roku do W. Jaruzelskiego jego doradcy Jerzy Urban, Stanisław Ciosek i Władysław Pożoga  Jednak ono musi osłabnąć, a nawet zaniknąć w miarę jak okaże się nieskuteczność naszych działań. Zjawisko rozczarowania Moskwy, przypieczętowujące nasz koniec, może pojawić się w rezultacie jesiennej fali strajków”.[xx] Ostatecznie zdecydowano się we wrześniu 1988 na rozpoczęcie poufnych negocjacji z częścią działaczy NSZZ „Solidarność”, skupioną wokół jej przewodniczącego Lecha Wałęsy. Poufne rozmowy zakończyły się w styczniu 1989 roku osiągnięciem wstępnego porozumienia i zgodą władz komunistycznych na legalizację działalności „Solidarności”.[xxi]

Była to wszakże tylko część działaczy i przywódców związku. I to jego mniejszość. Przeciwnicy tej formy negocjacji z komunistycznymi władzami, na czele z takimi liderami „Solidarności” z lat 1980 -1981, a zarazem członkami wybranej na I Zjeździe w 1981 roku Komisji Krajowej, jak Andrzej Gwiazda, Seweryn Jaworski, Marian Jurczyk, Jerzy Kropiwnicki, Grzegorz Pałka,  Andrzej Rozpłochowski, Zbigniew Romaszewski, Jan Rulewski, Andrzej Słowik, Anna Walentynowicz i Stanisław Wądołowski, utworzyli Grupę Roboczą Komisji Krajowej. Domagali się bezskutecznie od Wałęsy zwołania posiedzenia Komisji Krajowej oraz posiedzenia Prezydium Komisji Krajowej.  I zaprzestania działalności skooptowanej przez niego Krajowej Komisji Wykonawczej. „Tzw. KKW mimo dowolnie przyjętej nazwy nie jest Komisją Krajową ani jej nie zastępuje – pisali w swym oświadczeniu jeszcze w listopadzie 1987 roku – Jest zespołem ludzi o dużym autorytecie osobistym i grupą powołaną do istnienia w sposób pozastatutowy, bez dołożenie choćby minimum starań by skonsultować jej skład, funkcję lub choćby sama celowość utworzenia z obecnymi w kraju i prowadzącymi działalność związkową członkami Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Jej utworzenie budzi uzasadnione obawy co do tożsamości związku, sposób powołania narusza elementarne zasady demokracji wewnątrzzwiązkowej zaś skład  nie odzwierciedla pluralizmu politycznego i światopoglądowego NSZZ „Solidarność”.[xxii]

Nowym zjawiskiem na ówczesnej scenie politycznej było pojawienie się w grudniu 1988 roku tzw. Krajowego Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” (KKO). KKO powstała na bazie utworzonej we wrześniu 1988 roku tzw. grupie sześćdziesięciu, której trzon stanowili doradcy związku, część działaczy „Solidarności” oraz „ogólnie szanowani intelektualiści i artyści”.[xxiii] Była to w istocie samozwańcza elita polityczna, która nominowała sama siebie na jedynego reprezentanta zarówno „Solidarności”, jak i całej opozycji politycznej. Znając ówczesne realia polityczne totalitarnego państwa komunistycznego, w selekcjonowaniu tej nowej samozwańczej elity politycznej musiała brać udział cywilna czy w też wojskowa tajna policja polityczna. Służba Bezpieczeństwa realizowała bowiem w tym czasie tajną operację o kryptonimie „Brzoza”, której celem było wciągnięcie do dialogu tylko tej części opozycji solidarnościowej, która zgodzi się na warunki komunistów.[xxiv] Trudno wszakże wykluczyć też silną hipotezę, iż cały ten nowy twór polityczny był projektem komunistycznych służb specjalnych, dla stworzenia sobie własnej podporządkowanej opozycji i wyeliminowania ze sceny politycznej tych przywódców i działaczy „Solidarności” oraz opozycji politycznej, która była przeciwna tej formule porozumienia z władzami komunistycznej Polski.[xxv] O zasadności tej hipotezy świadczy pełne wsparcie propagandowo-medialne komunistycznych władz dla KKO, przy wprowadzeniu całkowitej cenzury medialnej o wszelkich innych działaniach liderów i działaczy „Solidarności” oraz opozycyjnych partii politycznych. 

Rdzeń osoby Komitetu Obywatelskiego stanowili z jednej strony działacze Wałęsowskiej grupy „Solidarności”, jak Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Mieczysław Gil, Jarosław i Lech Kaczyńscy, Bogdan Lis, Jacek Merkel, Janusz Pałubicki czy Alojzy Pietrzyk,  z drugiej strony eksperci związku kojarzeni z kosmopolitycznym skrzydłem byłego Komitetu Obrony Robotników z lat 70.,  jak Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, Jan Lityński, Adam Michnik czy Henryk Wujec. Oprócz tego znaleźli się tam przedstawiciele wiejskich ugrupowań związkowych, jak Artur Balazs czy Roman Bartoszcze, przedstawiciele środowisk politycznych opowiadających się za grupą Wałęsy i porozumieniem z komunistami jak Stefan Bratkowski, Aleksander Hall, Jan Józef Lipski czy Jan Maria Rokita , przedstawiciele świeckich i duchownych środowisk katolickich jak Halina Bortnowska, Andrzej Stelmachowski, Jerzy Turowicz, ks. Henryk Jankowski czy ks. Józef Tischner oraz pisarze, reżyserzy, aktorzy czy dziennikarze.  Ale kluczową władzę w KKO miała grupa Jacka Kuronia czy jak to określa Sławomir Cenckiewicz, „warszawski salon”.[xxvi]

„KKO –  podsumowywał Paweł Śpiewak – pełnił funkcję centrum dowodzenia, mając jedynie pośrednie uwiarygodnienie i prawomocność. Dawał je przede wszystkim Wałęsa, a ponadto opozycja i autorytet innych członków KKO. Wszelako KKO postępował tak jakby był społeczeństwem albo jego w pełni uprawomocnioną reprezentacją. Podpisywał w jego imieniu polityczne zobowiązania i deklaracje. Do udziału w pracach KKO nie zostali zaproszeni reprezentanci tych opozycyjnych partii politycznych, którzy bądź to nie znaleźli się w „Solidarności”, bądź też stanowili jej margines. Na usprawiedliwienie tego stanu rzeczy mówiono, że te partie (KPN, PPN, UPR) nie mają większego politycznego zaplecza lub że ze względu na swój rzekomy radykalizm mogłyby zagrozić delikatnej grze politycznej, a to stawiając nadmierne żądania, a to uniemożliwiając swoim pryncypializmem dochodzenie do uzgodnień w trakcie rozmów z ówczesnymi władzami”.[xxvii]

Tak wyłoniony samozwańczy Komitet Obywatelski wystąpił jako jedyny i bezalternatywny reprezentant opozycji społecznej i politycznej. „Komitet Obywatelski przy Wałęsie – pisze S. Cenckiewicz – którego członków nikt przecież demokratycznie nie wybierał, ale dobierał według towarzysko-politycznego klucza, stał się polityczną czapą nad całą „Solidarnością”. (…) Zamiast „ekstremistów”, czyli władz „Solidarności” wybranych w demokratycznych wyborach, komuniści ostatecznie wykreowali konstruktywnego partnera”.[xxviii] Ten konstruktywny partner, stworzony faktycznie  przy kluczowym udziale komunistycznych służb specjalnych, wystąpił jako „strona solidarnościowo-opozycyjna” w „rozmowach”, „pertraktacjach”  ze „stroną koalicyjno-rządową” w ramach tzw. Okrągłego Stołu.

Okrągły stół był to mebel specjalnie zrobiony w fabryce mebli w Henrykowie. Ustawiono go w ówczesnym Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie, a dzisiaj Pałacu Prezydenckim. Ustawiono go tylko po to, aby zaprezentować go dwukrotnie. Po raz pierwszy, gdy z udziałem kamer telewizyjnych z kraju i z zagranicy, zainaugurowano oficjalne rozmowy w styczniu 1989 roku. I po raz drugi, gdy je oficjalnie zakończono w kwietniu 1989 roku.

Pertraktacje przy owym „Okrągłym Stole” były w istocie mniej ważne, gdyż decydujących uzgodnień dokonano w ośrodku komunistycznego ministerstwa spraw wewnętrznych, czyli de facto ośrodku tajnej policji politycznej w Magdalence pod Warszawą.[xxix] Kluczową rolę w tych uzgodnieniach odegrali ze strony komunistycznej, minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak oraz członkowie najwyższych władz partii komunistycznej – Stanisław Ciosek, Andrzej Gdula, Aleksander Kwaśniewski i Janusz Reykowski. Zaś osobami kluczowymi strony „solidarnościowej”, obok Lecha Wałęsy, byli doradcy związku – Bronisław Geremek, Adam Michnik, Jacek Kuroń, Tadeusz Mazowiecki i Lech Kaczyński oraz działacze związku – Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk i Alojzy Pietrzyk. W pertraktacjach brali też udział przedstawiciele Kościoła katolickiego – biskup Tadeusz Gocłowski i ks. Alojzy Orszulik.

Najważniejszym uzgodnieniem była zgoda strony „solidarnościowej” na niedemokratyczne, czy też mówiąc bardziej eufemistycznie „częściowo demokratyczne” wybory do Sejmu. Wybory miały się bowiem odbyć w formule 65 : 35. 65 procent miejsc w Sejmie było z góry zarezerwowane dla komunistów i ich satelitów politycznych, głównie ze Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego. 35 procent miało być obsadzone w wyniku demokratycznych wyborów. Wybory do nowo tworzonego Senatu, liczącego 100 miejsc, miały być całkowicie demokratyczne. Wspólnie zaś  Sejm i Senat, jako Zgromadzenie Narodowe, miały wybrać prezydenta Polski.  Strona komunistyczna nie ukrywała, iż ma nim zostać I sekretarz partii komunistycznej Jaruzelski.  W zamian miała nastąpić ponowna rejestracja „Solidarności”, acz z zawieszonym prawem do strajków. „Jeśli Kompromis Sierpnia – podsumowywał J. Przystawa – był rozejmem, czy zawieszeniem broni, zawieranym na oczach całego społeczeństwa, gdy za plecami elity stały strajkujące załogi, które z kolei miały świadomość realnych możliwości aparatu władzy – to kompromis „Okrągłego Stołu” posiada wszelkie znamiona zmowy elit”.[xxx]

Wszystko to działo się w narastającej sytuacji społecznego buntu wobec władz komunistycznych, czego zwiastunem była wzbierająca od początku 1989 roku fala strajków.[xxxi] „W tym czasie, po raz pierwszy od lat – podsumowuje Antoni Dudek – Polska znalazła się o krok od wielkiego wybuchu społecznego, mogącego zmieść ekipę Jaruzelskiego, ale i skupioną wokół Wałęsy grupę czołowych działaczy i doradców „Solidarności”, którzy od połowy 1988 roku pozostawali głównymi rozmówcami władz”.[xxxii] W marcu 1989 roku, mimo policyjnych represji, w Jastrzębiu odbył się Kongres Opozycji Antyustrojowej z udziałem przeciwnych „Okrągłemu Stołowi” działaczy „Solidarności” oraz „Solidarności Walczącej” i partii politycznych na czele z Konfederacją Polski Niepodległej. Kongres wypowiedział się za doprowadzeniem do pełnej demokracji politycznej i gospodarczej oraz przeprowadzeniem w pełni wolnych i demokratycznych wyborów parlamentarnych.[xxxiii]

Siły polityczne przeciwne „Okrągłemu Stołowi” nie były wszakże w stanie skutecznie przeciwstawić się nowemu układowi sił politycznych w środowiskach postsolidarnościowych. Ten nowy układ sił politycznych stworzyły samoskooptowane i uzurpatorskie elity opozycji w formule Komitetu Obywatelskiego, które współdziałały z komunistycznymi elitami władzy i były przez nie wspierane. Dla tych samozwańczych postsolidarnościowych elit, masy członkowskie rozwiązanej przez  komunistów „Solidarności”, a szerzej buntujące się przeciw komunizmowi społeczeństwo, było wręcz politycznym zagrożeniem. „Brak zakorzenienia społecznego ruchu reformatorskiego, przy jednoczesnym przejęciu przez wąską grupę kontroli nad opozycją – oceniał nową sytuację Paweł Śpiewak–  stanowił istotny element sytuacji politycznej i wyznaczał charakter dyskursu. W wielu wypowiedziach politycznych liderów obecny był motyw lęku przez rozsierdzonym tłumem, nieprzewidywalnym w swoich odruchach, nad którymi nikt nie będzie mógł zapanować. Podkreślano, że ludzie łatwo dają się podburzyć, omamić fałszywymi obietnicami. Z jednej więc strony należało wzmacniać pozycję przywódców związkowych i KKO, z drugiej – zwalczać partie i związki wysuwające „nierealistyczne” i „radykalne” hasła”.[xxxiv]

IV. Pucz związkowy Wałęsy i kradzież polityczna  znaku „Solidarności”

Ale najważniejszy polityczny zabieg manipulacyjny pozostał, i dla Tymińskiego, i dla większości społeczeństwa, dość długo nieczytelny.  A dla części Polaków pozostaje nieczytelnym nawet do dziś. Tym zabiegiem był pucz związkowy Wałęsy i jego współpracowników. Wałęsa i jego grupa dokonali przy tym swoistej kradzieży politycznej znaku i znaczenia „Solidarności” z lat 1980-1981 i stającego za nim zaufania polskiego społeczeństwa. Nieczytelność tej politycznej kradzieży była możliwa dzięki ścisłej cenzurze na ten temat komunistycznych mediów oraz wznowionego „Tygodnika Solidarność” i nowej gazety strony postsolidarnościowej pod nazwą „Gazeta Wyborcza”.[xxxv] Specyficzne złodziejstwo polityczne Wałęsy i jego grupy polegało na utworzeniu w 1989 roku nowego i całkowicie różnego ideowo, programowo i personalnie związku zawodowego i zarejestrowanie go pod starą nazwą NSZZ „Solidarność”. Następnie zaś grupa ta starała się uniemożliwić innym grupom działaczy i przywódców „Solidarności” wykorzystanie tej nazwy. Tak sprzeciwiano się i blokowano przez jakiś czas zarejestrowanie przez grupę jej byłego wiceprzewodniczącego „Solidarności” Mariana Jurczyka, nowego związku „Solidarność ’80”.[xxxvi]

Równocześnie Wałęsa i jego grupa związkowa uczyniła nieważnym zarówno dorobek „Solidarności” lat 1980-1981, jak i unieważniła jego władze wybrane na I Zjeździe w 1981 roku. Nie dopuściła do wznowienia działalności zarówno Komisji Krajowej, jak i jej Prezydium wybranego na I Zjeździe w 1981 roku. Ten zabieg pozwolił grupie Wałęsy całkowicie wyeliminować z nowej już „Solidarności” swych związkowych przeciwników oraz przeciwników porozumień „Okrągłego Stołu”.  Po prostu nie dopuszczono ich do nowego związku. Wałęsa eliminował ich zarówno na poziomie krajowym, jak również na poziomie regionów. „Wałęsa (…) od początku systematycznie eliminował z wpływu na „Solidarność” wszystkich niewygodnych, a obdarzonych związkowym autorytetem, przywódców – pisał w 1991 roku Jerzy Przystawa – Nigdy przecież nie zgodził się na spotkanie z Komisją Krajową, a nawet z jej Prezydium. Wszystkie kolejne „władze krajowe”, a więc TKK, TR „S”, KKW – to były przykłady mniej lub bardziej arbitralnych mianowań, których wynikiem było nieodmienne spychanie na margines ludzi niewygodnych. Analogiczne działania miały miejsce w regionach, szczególnie od amnestii  1986 roku. (…) Objeżdżając kraj, w okresie przygotowań do ponownej rejestracji związku, Lech Wałęsa publicznie dezawuował tych,  którzy domagali się respektowania mandatów związkowych.”[xxxvii]

Wałęsa i jego grupa dokonali więc kradzieży politycznej, przywłaszczając dla siebie nazwę związku i podszywając się pod wyobrażenie o nim, funkcjonujące w świadomości społecznej. Pozwoliło to grupie Wałęsy przejąć znaczące zaufanie społeczne, jakim większość polskiego społeczeństwa darzyła „Solidarność” z lat 1980-1981. O działaniach jego i jego grupy eliminujących działaczy „Solidarności” przeciwnych porozumieniom „Okrągłego Stołu”, wiedziała tylko dość wąska grupa liderów i działaczy szczebla centralnego i regionalnego. Sytuację dezorientacji wśród członków i działaczy „Solidarności” na poziomie przedsiębiorstw i instytucji ułatwiał fakt, iż część członków starych władz krajowych i regionalnych rozproszyła się po kraju, część wyemigrowała za granicę, a część nie wykazywała żadnej aktywności związkowej.

„Jak można było przeciwstawić się tym destrukcyjnym procesom? – pisał w 1991 roku J. Przystawa –  Z pozycji „solidarnościowych” podjęte zostały w zasadzie trzy takie próby. Były to: „Solidarność Walcząca”, Grupa Robocza Komisji Krajowej oraz Porozumienie na rzecz przeprowadzenia Demokratycznych Wyborów w NSZZ „Solidarność”, czyli „Porozumienie Szczecińskie”. Z tych trzech „SW” była najbardziej konsekwentną, gdyż stojąc na gruncie niewdawania się w żadne kompromisy z komunistami, domagała się bezwarunkowego przywrócenia legalnej działalności „Solidarności”. Jednakże jako organizacja polityczna, odrębna od „Solidarności”, w dodatku niejawna, została gładko zepchnięta na margines. „Grupa Robocza” była natomiast działaniem elitarnym, skupiała w sumie kilkadziesiąt osób i chociaż były to osoby o sporym autorytecie związkowym, stanowiły właściwie ciało o ambicjach negocjacyjnych i opiniodawczych.

Największe nadzieje rokowało „Porozumienie Szczecińskie”, które zresztą przyciągnęło i praktycznie inkorporowało zarówno działaczy „SW” jak i „Grupy Roboczej”. Przyjęło ono formułę otwartą, a odbywając spotkania na terenie całego kraju miało szansę przyciągnąć sporą część członków „Solidarności” zaniepokojonych obrotem spraw. Kolejne spotkania „Porozumienia …”, odbyte poza Szczecinem, kolejno w Będzinie,  Grodźcu, Piotrkowie Trybunalskim, Bydgoszczy i Wrocławiu budziły świadomość zdezorientowanych członków „Solidarności” i stanowiły realne zagrożenie dla okrągłostołowego establishmentu. Niestety, spotkanie wrocławskie, może najliczniejsze i najbardziej udane, okazało się zarazem ostatnim i po nim „Porozumienie …” przestało istnieć”.[xxxviii]

Nowy związek zawodowy grupy Wałęsy, pod tą samą nazwą Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, zarejestrowano w kwietniu 1989 roku. Dokonano wszakże kluczowej zmiany w statucie i usankcjonowano utworzone przez Wałęsę i jego grupę nowe władze związku, czyli Krajową Komisję Wykonawczą i Regionalne Komisje Wykonawcze, co oznaczało unieważnienie wyborów władz „Solidarności” z lat 1980-1981.

(…)

Dość skrupulatnie przy tym przemilczano, a wręcz ukrywano, iż jest to nowy w sensie prawnym, organizacyjnym i personalnym związek zawodowy. Dobitnym dowodem na manipulowanie opinią publiczną było nazwanie pierwszego zjazdu tego nowego związku, który odbył się w kwietniu 1990 roku, II Zjazdem „Solidarności”, co miało za zadanie ukryć nawet fakt nowej prawnie jego rejestracji. Oczywiście na ten „II Zjazd” nie zaproszono władz „Solidarności” wybranych na I Zjeździe. Dobrym komentarzem do tej sytuacji jest treść listu Andrzeja Gwiazdy do delegatów tego Zjazdu. „Jeśli twierdzicie  pisał w nim Gwiazda – że tworzycie II Zjazd NSZZ Solidarność – nie mogę być Waszym gościem. Mógłbym być gościem Zjazdu, gdybyście się określili jako organizacja odrębna od NSZZ Solidarność. W 1981 roku zostałem wybrany członkiem Komisji Krajowej, czyli jedynych władz Związku, podlegających wyłącznie Zjazdowi Krajowemu. Jeśli Wasz Zjazd byłby naprawdę Zjazdem NSZZ Solidarność to jako członek ustępujących władz składałbym przed Wami sprawozdanie z działalności i ubiegał się o absolutorium. Uznaliście za słuszne manipulacje, za pomocą których udało się nie dopuścić do zebrania Komisji Krajowej. Doskonale wiecie, że powody przytaczane przez Was są kłamliwe i nikczemne. W Waszych rękach spoczywała decyzja, czy ten Zjazd stanie się Zjazdem Solidarności. Czekało na to 8 milionów naszych członków, którzy do tej pory nie zapisali sie do Waszej organizacji, którzy nie mają związku zawodowego do którego mogliby mieć zaufanie i który broniłby ich interesów. Nie zamierzam Wam mówić, dlaczego Wasza organizacja tylko z nazwy przypomina Solidarność. Jestem przekonany, że sami znacie przyczyny. Jestem przekonany, że sami wiecie jakie należało podjąć uchwały, by Wasz Zjazd stał się naprawdę II Zjazdem NSZZ Solidarność. Lecz zabrakło Wam odwagi”.[xxxix]

Do nowego związku wstąpiło ostatecznie zaledwie kilkaset tysięcy członków, spośród blisko 10 milionów członków „Solidarności” z lat 1980-1981. Z końcem 1989 roku NSZZ „Solidarność” praktycznie przestał istnieć jako wielki społeczny ruch pracowniczy i zawodowy. Jak twierdzi J. Przystawa, który był działaczem „Solidarności”, „Solidarności Walczącej” i „Porozumienia Szczecińskiego”, rozpad związku nastąpił w latach 1986 -1990.  „Ten rozproszony, zdecentralizowany opór społeczny – pisał Przystawa o sytuacji w podziemnej „Solidarności” połowy lat 80. – aczkolwiek coraz słabszy, był jednak niezniszczalny. Słabł, ponieważ społeczeństwo było zniechęcone przede wszystkim jego jałowością i widoczną nieskutecznością (albo niewidoczną skutecznością). Był niezniszczalny, ponieważ w tym rozproszeniu działali ludzie głęboko ideowi, tacy których „i kafarem nie dobijesz”, natomiast działali oni pod osłoną społeczeństwa, gdyż jak to zauważył jeden z moich przyjaciół – „nawet ubecy nie donosili”. Tymczasem kompletna jałowość programowa i koncepcyjna „central związkowych” i narastająca frustracja przywódców stworzyły możliwość zupełnie innego rozegrania „karty solidarnościowej”.[xl]

I tym „innym rozegraniem” był „Okrągły Stół” i Magdalenka, z dokonanym przez Wałęsę i jego grupę puczem związkowym, przy równoczesnym eliminowaniem ze sceny związkowej liderów i działaczy „Solidarności” temu przeciwnych. „Cały ten proces – podsumowywał Przystawa jeszcze w 1991 roku – budowania związku i władzy „od góry”, dokonywany pod przykrywką demokratycznej fasady i frazeologii, przyciągał, rzecz jasna cały szereg ludzi, którzy zwietrzyli tu nowe możliwości kariery, ale skutecznie zniechęcał i odsuwał ludzi, którzy ideały „Solidarności” traktowali serio”.[xli]

• Autor
• Ostatnie artykuły

About Wojciech Błasiak

ekonomista i socjolog, dr nauk społecznych, niezależny naukowiec i publicysta, działacz i krajowy koordynator Obywatelskiego Ruchu na rzecz JOW

• Apel otwarty do Prezydenta RP Andrzeja Dudy - 20 października 2024
• Patologizacja partii politycznych w Polsce - 24 lipca 2024
• Negatywne przywództwo - 16 czerwca 2024
• Początek rozpadu „układu okrągłego stołu” - 5 stycznia 2024
• Prawo Duveregera, czyli dlaczego Jarosław Kaczyński musiał przegrać te wybory - 31 października 2023
• Fasadowa demokracja i jej propaganda oraz ideologia - 13 stycznia 2023
• Inflacja, polityka i neoliberalna ekonomia - 8 września 2022
• Ktoś musi zacząć - 11 lipca 2022
• Koniec Europy jaką znamy - 8 czerwca 2022
• Prawo małych i średnich państw narodowych do suwerennego istnienia - 4 maja 2022